काठमाडौं, मंसिर २५ । आज मार्ग कृष्ण चतुर्दशी अर्थात् बालाचतुदर्शी शतबीज छर्ने पर्व हो । आजको दिन यो पर्व मनाईंदैछ । शतबीज छर्ने पर्वको अवसरमा पशुपति क्षेत्रमा देशैभरीका हजारौंं मानिसहरु भेला भएका छन् । बिस्तारै यो पर्वले हामी नेपालको राष्ट्रिय पर्वको स्वरुप ग्रहण गर्दै गएको छ ।
आजको दिन आफ्नो परिवारको कुनै सदस्यको मृत्यु भएको वर्ष र दोश्रो वर्ष मृत–आत्मालाई तारी मोक्ष र शान्ति दिलाउन त्रयोदशीका दिन रातभर महाबत्ती बालेर भजन–कीर्तन गर्दै जाग्राम बसी चतुर्दशीमा सतबीज छर्ने धार्मिक परम्परा छ । मृत्यु भएको वर्ष छरिने शतबीजलाई उल्टो शतबीज छर्ने र दोश्रो वर्ष वार्षिकी पछि ‘चतुर्दशी यज्ञ’ समेत गरेर छरिने शतबीजलाई सुल्टो शतबीज छर्ने भनिन्छ ।
मृतक परिवारबाट लगातार दुई वर्षसम्म यी दुवै सतबीज छर्न पशुपतिनाथ अथवा महादेवको मन्दिर जानु पर्ने धार्मिक मान्यता छ । बाला चतुदर्शीको मध्यरातमा अन्तिम शतबीज छरिन्छ जसलाई कएन्या भनिन्छ ।
वास्तवमा, भगवान महादेवप्रति आस्था, श्रद्धा र भक्ति राखी पितृमोक्षको कामना गर्दै हरेक व्यक्तिले विभिन्न शिवालयहरुमा गएर शतबीज छर्न सक्दछन् ।
आजको दिन काठमाडौंको पशुपतिनाथसहित कोटेश्वर महादेवस्थान, काठमाडौंकै गोकर्णेश्वर, खोटाङको हलेसी महादेव, झापाको अर्जुनधारा जलेश्वरधाम, सुनसरीको चतराधाम आदि विभिन्न मन्दिरहरमा शतबीज छर्ने कार्य जारी छ ।
शतबीजमा मकै, धान, मुगी, कपासको विज, मास, कागुन र चना जस्ता सात थरीका बीज हुनु पर्दछ । साथै तिल, जौ लगायत विभिन्न प्रकारका मौसमी फल जस्तै उखु, सुन्तला, बदाम आदि तथा फूलहरु पनि समावेश गरिन्छ ।
शतबीजले सप्तधान्य कागुन, तिल, जौ, धान, मकै, गहुँ, चनाको समूहलाई पनि जनाउँछ । शतबीज छर्ने क्रममा वागमतीमा स्नान गरी शुद्ध भएर बागमती किनारमा रहेकी वत्सलादेवीको दर्शन गरी सँगै रहेको पञ्चगणेशबाट छर्न प्रारम्भ गर्नु पर्ने नियम छ ।
यसरी वत्सलेश्वरी मन्दिर वरिपरि रहेका अनन्तनारायण, यमराज, बटुक भैरव, जयमङ्गला हुँदै त्यहाँबाट नजिकै दक्षिणतर्फ रहेको राजराजेश्वरी पुगी छर्दै फर्किएर पशुपतिनाथ मन्दिरमा छरिन्छ ।
त्यहाँबाट कैलाश डाँडाहुँदै गौरीघाटबाट मृगस्थली र श्लेषमान्तक वनमा रहेका किराँतेश्वर, गुह्येश्वरी, विश्वरुपामा छरेर मृगस्थलीमै रहेको बहिरा गणेशमा आएर गणेशलाई आफू आएको जानकारी उच्च स्वरमा दिनु पर्ने धार्मिक मान्यता छ ।
आ–आफ्ना परिवारका मृतजनहरुलाई दिने सन्देश यिनै गणेश सामु चिच्याई– चिच्याई सुनाने परम्परा छ । त्यसपछि त्यहाँबाट छर्दै दक्षिणतर्फ सँगै रहेको नमोबुद्ध पुगेर सोही बाटोहुँदै फर्किएर मृगस्थलीमा रहेको भागलभुगल शिवलिङ्गमा पुगेर बाँकी शतबीज सबै छरेर शतबीज छर्ने कार्यलाई सम्पन्न गरिन्छ ।
आजको दिन पशुपतिनाथ मन्दिरमा विशेष पूजा–अर्चना गरिन्छ । आजको दिन पशुपतिनाथ छत्र गुठीको तर्फबाट गुह्येश्वरीमा बलिसहितको विशेष पूजासमेृत गर्ने परम्परात छ । बालागुठी अन्तर्गत गुह्येश्वरीमा वैद्यहरूले राँगो तथा बोकाको बलि दिई पूजा गर्ने परम्परा पनि छ ।
मृगस्थलीस्थित गोरखनाथ मठका कनफट्टा जोगीहरुले ती पूजा सामग्रीहरु र बलि लैजान्छन् तर जोगीहरु बली कर्ममा सहभागि हुँदैनने । आजको दिन गोरखनाथको पाउको प्रतिमूर्ति सर्वसाधारणको दर्शन–पूजाका लागि मन्दिर बाहिर राखिन्छ ।
गोरखनाथको विषेश पूजा गरी रोटी विषेश चढाएर बोका बली पनि दिईन्छ । पशुपति क्षेत्रमा बसोवास गर्ने वैद्यहरुले राखेको बालाचतुर्दशी चक्रपूजा गुठीबाट गुह्येश्वरी, भैरव र गोरखनाथको चक्रपूजा गरिन्छ ।
आजकै दिन साँझ च्यासलटोल, ललितपुरका व्यञ्जनकारहरू गुह्येश्वरीमा आएर गुह्येश्वरीको पूजा गरी काँ बाजा बजाउँदै शतबिज छर्ने मार्गको परिक्रमा गर्ने परम्परा पनि छ । यो बाजा बज्नुलाई शद्बीज छर्न बन्द गर्नुपर्ने संकेतको रुपमा लिईन्छ ।
बाला चतुर्दशीको अघिल्लो दिन त्रयोदशीमा पशुपतिनाथको ढुकुटीबाट नागमणि, एकमुखे रुद्राक्ष, पशुपतिनाथलाई लगाउने वहुमूल्य धातुहरु जडित चाँदीको इन्द्र–कवच पोशाक लगायतका मूल्यवान बस्तुहरू निकालिन्छ र सर्वसाधारणको दर्शनको लागि पशुपतिनाथ मन्दिर प्राङ्गणमा राखिन्छ ।
यही दिन पशुपतिनाथलाई इन्द्र–कवच लगायत बहुमूल्य गरगहनाहरु पहिर्याइन्छ ।
बाला चतुर्दशीको दिन शतबीज छर्नेहरुको ठूलो घूईँचो हुने भएकाले यी दुर्लभ वस्तुहरु बाला चतुर्दशीको अघिल्लो दिन र बाला चतुर्दशीको भोलिपल्ट औंशीको दिनमा प्रदर्शन गरिन्छ । यी बस्तुहरु औंशीका दिन पुनः ढुकुटीमा राखेपछि विशेट नाइकेले त्यही साँझ पशुपतिनाथका मूल भण्डारी, पालो वाला भण्डारी लगायतलाई भोज खुवाउनु पर्ने परम्परा छ ।
बाला चतुर्दशीकै दिन वर्ष दिन भरी जम्मा भएका सुन, चाँदी, हीरा, मोती जस्ता बहुमूल्य धातुहरु र जम्मा भएको नगदबाट पनि सुन नै किनेर पशुपतिनाथको मूल ढुकुटीमा राख्ने परम्परा पनि थियो
।
बाला चर्तुदशीको दिनदेखि चैत्र कृष्ण चर्तुदशीसम्म पशुपतिनाथलाई नित्य स्नान गराउँदा चीसो नहोस् भनी चार महिना तातो पानीले स्नान गराईने परम्परा पनि छ ।
