शुक्रराज शास्त्री
पिता पण्डीत माधवराज जोशी र माता रुत्नमाया कुमारीको कोखबाट वि.सं. १९५० श्रावण पूर्णिमा दिन काठमाण्डौंमा शहिद शुक्रराज जोशीको जन्म भएको थियो । नेवार परिवारमा जन्मेका भए पनि उहाँका पिताले जस्तै शुक्रराजले संस्कृत पढेर उच्च श्रेणीमा संस्कृतमा शास्त्री उत्तीर्ण गरेकाले उहाँलाई ’शास्त्री’ भनिएको हो । शास्त्रीले प्राथमिक शिक्षा, दरबार स्कुल, काठमाण्डौ , विदालंकार (स्नातक), गुरुकुल महाविद्यालय, सिकन्दराबाद, उत्तर प्रदेश , शास्त्री (डिग्री वेदान्त) तथा बि.ए. (स्नातक) पन्जाव विश्वद्यिालय, लाहोर ( तत्कालिन भारत हाल पाकिस्तान) , विद्याभूषण — अखिल भारत वर्षीय हिन्दु महासभा, दिल्ली बाट गरेका थिए ।
शास्त्रीले भारतको इलाहाबादस्थित दयानन्द आर्य समाजी विद्यालयका प्रधानाध्यापक भई काम गर्नुका साथै सामाजिक सुधारका क्षेत्रमा भारतका मदनमोहन मालवियसँग काम गरेका थियो । पञ्जाब विश्वविद्यालयबाट अंग्रेजी विषयमा स्नातक गरेपछि शास्त्री नेपाल आएका थिए । शास्त्रीले नेपाल भाषा, नेपाली, हिन्दी, संस्कृत र अंग्रेजी भाषाका ज्ञाता स्व. शास्त्रीका थुप्रै पुस्तक र कृतिहरु प्रकाशित गरेका छन् । ब्रह्मसूत्र शाङ्कर भाष्य, स्वर्गको दरबार, नेपाल भाषा व्याकरण, संस्कृत ,नेपाली वर्णमाला , नेपालभाषा रीडर नेपाली , हिन्दु धर्मोपदेशक,वैदिक सन्ध्या, वैदिक अग्निहोत्र , स्वर्गको दरवार , शहिदके कलम से आदि शास्त्रीका प्रकाशित कृति हुन ।
शास्त्री काठमाडौँ आएपछि क्रान्तिकारीहरूसँग उनको सम्पर्क भयो । वि.सं. १९९३ मा ’नागरिक अधिकार समिति’ संस्थापक अध्यक्ष भई राणा विरोधी अभियानमा लागे । सहिद शास्त्रीले भारतका महात्मा गान्धीसँग भेट गरी नेपालका बारेमा कुरा गरेका कारण काठमाडौँ फर्केपछि उनलाई राणा सरकारले नजरबन्द गर्यो । नजरबन्द तोडेर आफ्ना मातापिताका माहिला छोरा शुक्रराजले वि.सं. १९९५ मार्ग १३ गते काठमाडौँ इन्द्रचोकमा राणा शासकहरूको विरुद्धमा उनको सबैभन्दा पहिलो आमसभामा एकजुट हुन आह्वान गरे ।
त्यसपछि राजद्रोहको अभियोग लगाई उहाँलाई पक्राउ गरी तीनवर्षे कैद सुनाइयो । आठवटा मुद्दामा फसाई वि.सं. १९९७ साल माघ ६ गते दिउँसो १०–११ बजे सर्वस्वहरणसहित फाँसीको सजाय सुनाइयो र वि.सं. १९९७ साल माघ १० गते राती झुण्ड्याएर मारियो ।
धर्मभक्त माथेमा
धर्मभक्त माथेमाको जन्म पिता सुब्बा आदिभक्त माथेमा र माता चन्द्रकुमारी देवीको कोखबाट वि.सं. १९६६ असोज ९ गते काठमाडौंको ओमबहाल नवहिलमा भएको थियो । बुबा आदिभक्त राणाहरूका लागि भारतबाट सामान ल्याउनुहुन्थ्यो। त्यही कारणले धर्मभक्तले दार्जीलिङमा शिक्षा आर्जन गरे। उनले भारतको स्कटिस चर्च कलेजबाट आई.ए. उत्तीर्ण गर्नुभएको थियो । शरीर दुब्लो भएकाले व्यायाम गर्न थाल्यो । बङ्गालको शारीरिक व्यायामशालाबाट उनले बङ्गाल च्याम्पीयन भएर नाम कमाउन राख्न थाले ।
बङ्गाल अङ्ग्रेजकै पालाबाट राजनीतिक चेतना भएको ठाउँ थियो । त्यहीँबाट उनलाई राजनीतिको ज्ञान मिल्यो । उनको सम्पर्क बङ्गाली नेता चित्तरन्जन दाससँग भयो । केही समयपछि उहाँका बुबालाई राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरले निर्वासित गरिदिए । वि.सं. १९९० मा धर्मभक्त माथेमाको उत्तरादेवीसँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम भयो ।
वि.सं. १९९० सालमा दशरथ चन्दसँग धर्मभक्तको भेट भयो । पछि चन्द पनि नेपाल प्रजापरिषद्को संस्थापक सदस्य भए । उनले घोडेजात्रामा टुँडीखेलमा शारीरिक तन्दुरुस्ती र व्यायामको प्रदर्शनी गर्दा राजा त्रिभुवन ज्यादै प्रभावित भएको थियो र स्व.राजा त्रिभुवनका व्यायाम शिक्षक भए । उनले १९९३ सालमा आफ्नै फुपूको घरमा नेपाल प्रजापरिषद्को स्थापना गरेको थियो । प्रजापरिषद् र राजा त्रिभुवनका बीचमा सहिद माथेमाबाटै सम्पर्क भयो । लैनचौरमा राजा र प्रजापरिषद्बीच भएको सम्पर्क राणाहरूले चाल पाए । धर्मभक्तलाई पक्राउ गरियो। वि.सं. १९९७ माघ १२ गते उहाँलाई सिफलमा फाँसी दिइयो ।
दशरथ चन्द
वि.सं. १९६० असारमा बैतडी जिल्लाको बस्कोटमा पिता शेरबहादुर चन्द र आमा ओजकुमारी चन्दको कोखमा माहिला छोराका रूपमा सहिद दशरथ चन्दको जन्म भएको थियो । सहिद दशरथ चन्द लाई सहिद माइला भनेर पनि बुझिन्छ ।उहाँको पितालाई सुर्खेतमा टुँडिखेल बनाउने लेफ्टिनेन्ट शेरबहादुर चन्दका नामले चिनिन्छ । राणाशासनका विरोधीहरूमा सबैभन्दा सशक्त व्यक्तित्व स्व. चन्दले मानविकी तथा समाजशास्त्र विषयमा बनारसबाट प्रमाणपत्र तह उत्तीर्ण गरेका थिए । त्यसअघि उनले नेपालगञ्ज, अल्मोडा, कुमाउँ, नैनीताल जस्ता ठाउँमा पढेका थिए । त्यहीबेला चन्द काशी नागरिक प्रचारिणी सभामा रहेर राजनीति गर्न थालेका थिए ।
महात्मा गान्धीले भारतमा प्रारम्भ गरेको सत्याग्रहमा उनले सक्रियरूपमा भाग लिएको थियो । वि.सं. १९९० साल बारा जिल्लाको मौवादहमा टंकप्रसाद आचार्यसँग दशरथको पहिलो पटक भेट भयो । वि.सं. १९९१ मा चन्द सहयोगी शिवदत्त भट्टका साथ बर्मा पुगे । त्यसपछि थाइल्यान्ड पुगेर नेपालमा सशस्त्र क्रान्ति गर्ने योजना बनायो । सहिद चन्द नेपाल प्रजापरिषद्को कार्यकर्ता पनि हुन । चन्द सेवासिंह भन्ने छद्मनामबाट राणाविरोधी लेख छाप्ने गर्दथ्यो । दशरथ चन्द र गङ्गालाल एउटै जेलको कोठामा परेको थियो ।
सहिद चन्द अविवाहित नै सहिद भए । दशरथका जेठा बुबा रवी चन्द र कान्छा बुबा सुबेदार दलबहादुर चन्द थिए भने माइलाका दाई गोकर्ण चन्द थिए । भाई ललित चन्द पनि २०५१ सालमा बिते । चश्मा लगाउने दशरथ चन्द गाउँमा प्रत्येक घरमा जाने गर्दथ्यो । दिदी, बहिनी, भाउजूहरूसँग ख्याल–ठट्टा गर्दथ्यो ।उहाँलाई भोक लागेमा जुन घरकी भाउजूसँग पनि मागेर खान हिच्किचाउथ्ये । मोही सहिद चन्दलाई खुब मनपर्थ्यो । बनारसमा स्नातक सकेर आउनुभएका युवा दशरथको विवाह काठमाडौंको राणा खानदानकी जुलिया मैयासँग गर्न भनेर दुईपटक जन्ती गए तर केटीको परिवारमा ’जुठो सुत्केरो’ परेकाले विवाह हुन सकेन, जन्ती रित्तै फर्क्यो ।
तत्कालीन राणासरकारले वि.सं. १९९७ माघ १५ गते दशरथ चन्दलाई शोभाभगवतीमा गोली हानी मृत्युदण्ड दिएको थियो ।
गङ्गालाल श्रेष्ठ
स्व. भक्तलाल श्रेष्ठ र माता तुलसीमाया श्रेष्ठका छोरा गङ्गालालको जन्म वि.सं. १९७५ सालमा रामेछाप जिल्लाको भँगेरी गाउँमा भएको थियो । आफ्ना काकासँगै भारतको कोलकातामा बसी २–३ वर्ष पढेपछि सहिद श्रेष्ठ काठमाडौँ फर्किए । वि.सं. १९९४ मा उहाँले दरबार हाई स्कूलबाट पहिलो श्रेणीमा एस.एल.सी. उत्तीर्ण गरे र त्रि–चन्द्र कलेजमा आई.एस्सी.पढेका थिए । गङ्गालाल कलाकार तथा महावीर संस्थाका कार्यकर्ता हुन् । महावीर संस्थामा राणाविरोधी प्रवचन र क्रियाकलापहरू हुन्थे । राणा सरकारले गङ्गालाललाई शुक्रराजको सभामा (वि.सं.१९९५ सालमा असन र इन्द्रचोकमा) राणा शासन विरुद्ध बोले बापत पक्राउमा परि छुटेका थिए । दशरथ चन्दको संगतबाट प्रजापरिषदको सदस्यता लिई राणा शासन विरोधी गतिविधिमा सक्रिय भए । प्रजापरिषद्को गतिविधिमा लागे बापत १९९७ साल कात्तिक २ गते पक्राउ गर्यो ।
शहीदहरूमध्येमा गङ्गालाल सबैभन्दा कान्छा हुन्। उनी २२ वर्षका थिए। उनी जेल पर्दा उनकी पत्नी हसिनादेवी गर्भवती थिइन्।विसं १९९७ माघ १३ गते हसिनादेवीले छोरा जन्माइन्। यो खबर गङ्गालाललाई पनि पठाइयो । गङ्गालालले छोराको नाम ’शशि’ राख्नु भनेर सन्देश पठाएको कुरा राजेश गौतमले ’नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाल प्रजा परिषद्को भूमिका’मा उल्लेख गरेका छन् । छोरा जन्मिएको भोलिपल्ट मध्यरातपछि उनलाई १९९७ साल माघ १५ गते दशरथ चन्दसँगै सेन्ट्रल जेलबाट घरछेउको बाटोबाटै लगी बिष्णुमतीको बगरमा रहेको शोभा भगवतीमा गोली हानी मृत्युदण्ड दिइयो ।
