काठमाडौँ, वैशाख २० । हर्निया शरीरको कुनै अङ्गको अतिरिक्त विकास भएर उत्पन्न हुने एक प्रकारको रोग हो । शरीरको कुनै अङ्ग आफ्नो सामान्य स्थितिभन्दा धेरै बढ्यो भने त्यसलाई हर्निया भनिन्छ । यो शरीरको कुनै पनि भागमा हुन सक्छ ।
मानिसलाई धेरैजसो पेटको हर्निया हुन सक्छ । जसलाई हियटल हर्निया भनिन्छ । यसबाट मानिसलाई अत्यन्त पीडा हुन्छ । धेरैजसो हर्निया छालाभन्दा भित्र नै उत्पन्न हुन्छन् । कुनै हर्नियामा दुखाइ नभई खोक्दा अथवा शौच गर्दामात्र देखिने हुन्छ । पेटको एब्डोमिनल वाल कमजोर भएर पेटभित्र रहेको कुनै भाग जब बाहिरतिर निस्किन लाग्छ, यसैलाई हर्निया भनिन्छ । यो विशेष गरी जाँघको विशेष भागको मांसपेशी कमजोर हुनाले पेटबाट बाहिर निस्किन्छ । हर्नियाको समस्या जन्मजात पनि हुन सक्छ । यस्तो स्थितिलाई कन्जेनाइटल हर्निया भनिन्छ । हर्निया कसैलाई पनि हुन सक्छ ।
साधारणतया मानिसहरु हर्नियाको उपचार अपरेशन मात्र हो भन्ने सोचेर डाक्टरको सल्लाह लिन हिचकिचाउँछन् । तर हर्निया चिरफार नगरी पनि ठीक हुन सक्छ । रोग लागेको शंका लागेमा नलजाइकन आफ्नो समस्या बताउनुपर्छ ।
हर्निया शरीरको कुन कुन भागमा हुनसक्छ ?
इन्गुइनल हर्नियाः पेटमुनीको भागमा हुन्छ । यो महिलाको तुलनामा पुरुषमा धेरै हुन्छ ।
अम्बिलिकल हर्नियाः यो पेटको हर्निया हो जसमा बिरामीको आन्द्राको कुनै भाग आफ्नो झिल्लीबाट बाहिर निस्कन्छ । यो निकै कमन छ विशेषगरी पेटको शल्यक्रिया पश्चात् ।
एपिग्याष्ट्रिक : नाइटो र करङ बिचको भागमा यस्तो हर्निया हुन्छ ।
फिमोरल हर्निया : यो तिघ्रामा हुन्छ जसले महिलालाई धेरै दुःख दिएको हुन्छ । यसका साथै लम्बर, प्यारास्थोमल, इन्सिस्नल, हिएटललगायतका हर्निया हुन्छन् ।
हर्निया भएको कसरी शंका गर्ने ?
मोटोपनाका कारण मांशपेशीको बिचमा बोसो जम्मा हुने गर्दछ । यसले मांशपेशीमा दबाब पर्ने गर्दछ । यसले गर्दा पनि हर्निया हुनसक्छ ।
कुनै अंगको शल्यक्रिया भएको छ भने त्यहाँ दबाब पर्छ जसका कारण हर्नियाको आशंका हुन्छ । शल्यक्रियामा पेटको बिचमा टाँका लगाएको छ भने हर्नियाको सम्भावना बढ्ने गर्दछ ।
लामो समयसम्म खोकी लागिरहन्छ भने पनि हर्नियाको सम्भावना हुन्छ किनभने खोक्दा पेटमा दबाब पर्छ । लगातार कब्जियतको समस्या छ भने पनि हर्नियाको समस्या हुनसक्छ । पिसाब गर्न समस्या वा रोकिन्छ भने हर्नियाको आशंका गर्नुपर्छ । गर्भावस्थामा कम प्रोटिन लिएको छ वा पोषणयुक्त आहारको कमी भएको छ भने मांसपेशी कमजोर हुन्छ । यस्तोमा पनि हर्नियाको आशंका बढ्छ ।
६० वर्षभन्दा बढि उमेर भएकाहरुलाई यसको धेरै सम्भावना हुन्छ । मृगौला वा कलेजोको रोग भएकाहरुलाई पनि हर्निया रोग लाग्नसक्छ ।अत्यधिक तौल उठाउनेहरुलाई पनि यो समस्या हुनसक्छ । जो व्यक्ति धेरै भर्याङ चढ्ने र झर्ने गर्छन् उनीहरुमा पनि हर्नियाको सम्भावना बढ्छ ।
हर्नियाका चरणहरुः
रिड्युसेबलः यसमा शरिरको अंग बाहिर निस्कने र भित्र जाने गर्दछ । थुप्रै पटक बाहिर निस्केको अंगलाई हातले भित्र छिराइन्छ । यो चरणसम्म शल्यक्रिया नगरे पनि हुन्छ । यसमा योजना बनाएर शल्यक्रिया गराउन सकिन्छ ।
इररिड्युसेबलः यसमा अंग क्याभिटी बाहिर निस्किएपछि भित्र जाँदैन । त्यसपछि शल्यक्रिया गर्नैपर्ट । यस्तो अवस्थामा चाँडै नै शल्यक्रिया गराउनुपर्छ ।
र्स्ट्याङ्गुलेटेडः यदि आन्द्रा भित्र अड्किन्छ भने यो कुहिने स्थितीमा पुग्छ । यसले आपतकालीन स्थिती निम्त्याउँछ र ६ घण्टाभित्र शल्यक्रिया गर्नुपर्ने हुन्छ । साधारणतया यो स्थिती सानो हर्नियासँग हुन्छ जुन बाहिर निस्किएर फस्ने गर्दछ । यस्तोमा राम्रो के हुन्छ भने हर्नियाको आकार सानो हुँदा नै शल्यक्रिया गराउने ।
हर्नियाको शंका लागेमा ढिलो नगर्नुहोस् ।
शरीरको कुनै पनि भागमा सुन्निएको महसुस भए डाक्टरलाई देखाइहाल्नुहोस् । पीडा हुँदा त जानै पर्छ तर साधारणतया पीडा पछिल्ला चरणमा देखिन्छ र त्यतिबेलासम्म स्थिती खराब भइसकेको हुनसक्छ ।
उपचारः
यसलाई औषधीले काम गर्दैन । पीडा हुँदा पेन किलरको रुपमा प्यारासिटामोल खान सक्नुहुन्छ । धेरै नै दुख्यो भने ट्रामडल खान सक्नुहुन्छ । तर पेनकिलरको प्रयोग निकै कम मात्रामा गर्नुपर्छ र कुनै पनि औषधी खानुपुर्व डाक्टरको सल्लाह लिनुपर्छ । पीडाबाट छुटकारा पाउनका लागि हट वाटर ब्यागले सेक्नुहोस् । यसले मांसपेशी रिल्याक्स हुन्छ र पीडा पनि कम हुन्छ । यो स्ट्रक्चरल डिफेक्ट भएका कारण शल्यक्रिया आवश्यक छ । शल्यक्रिया सुरुमा नै गराउँदा राम्रो नभए यसको आकारमा वृद्धि भयो भने थप समस्या पर्नसक्छ ।
हर्निया हुन नदिन केके गर्ने ?
- तौललाई नियन्त्रणमा राख्ने ।
- पौष्टिक खाना खाने । प्रोटिन डाइट लिने ताकी मांशपेसी बलियो होस् ।
- धुम्रपानबाट टाढै रहने । यसले खोकी निम्त्याउँछ । लामो समयसम्मको खोकी हर्नियाको कारण बन्न सक्छ ।
- पिसाबसम्बन्धि रोग लाग्न नदिन पर्याप्त पानी पिउने ।
- धेरै तौल नउचाल्ने ।
- एकै पटक अत्याधिक र चाँडै चाँडै सिँढी नचढ्ने ।
- पेटलाई बलियो बनाउने व्यायाम र योग गर्ने ।
- मलाशयको सफाइ सही ढंगले गर्ने ।
- प्रोटिन अथवा भिटामिन सीको सेवन गर्ने
- आरामदायी भित्री वस्त्र लगाउने
- पेटको मांसपेशीलाई दबाब दिने कार्यबाट बच्ने
- कब्जियतको समस्या छ भने त्यसको तुरुन्त उपचार गर्ने
- रेशादार अथवा फाइबरयुक्त पदार्थको सेवन गर्ने
हियेटल हर्निया
हियेटल हर्निया भनेको पेटसम्बन्धी रोग हो । अक्सर खानेकुरा खाएको बखत मात्र होइन, अन्य समयमा पनि पेट फुल्ने, ढुस्स हुने समस्या छ भने हियेटल हार्नियाको लक्षण हुनसक्छ । हुन त अपच, एसिडिटीले पनि यस्तो समस्या निम्त्याउँछ । तर, सामान्य अवस्थामा पनि पेट भारी हुने र फुल्ने गर्छ भने त्यो एसिडिटी वा अपच मात्र नहुन सक्छ, हयेटल हार्निया हुनसक्छ ।
सामान्यतया हाम्रो अन्ननली घाटी भएर पेटसम्म पुग्ने गर्छ । यसको बीचमा एउटा सानो भाग हुन्छ जसले छातीलाई पेटको अंगसँग एकअर्काबाट टाढै राखी शरीरको दुई क्षेत्रलाई दुई हिस्सामा विभाजित गर्छ, जसलाई हियेटल भन्ने गरिन्छ । केही परिस्थितिमा हियेटल सामान्य आकार भन्दा केही ठूलो हुने गर्छ । यस्तो अवस्थामा पेटको तल्लो भागमा हुने हियेटलको केही भाग सरेर माथितर आउने गर्छ । यो स्थितिलाई नै चिकित्सकीय भाषामा हियेटल हर्निया भन्ने गरिन्छ ।
हियेटल हर्नियाका लक्षण
- हियेटल हर्निया भएमा खाना खाए लगत्तै खाना माथि माथि आएको महसुस हुने गर्छ ।
- पेट भारी रहनुका साथै पेट भरिएको तथा खाना पेटको माथिल्लो भागमै रहेको महसुस हुने गर्छ ।
- हियेटल हर्निया एसिडिटी बढ्ने गर्छ । कयौ पटक छाती पोल्ने, दुख्ने समेत हुनसक्छ ।
- खाना निल्नमा समस्या हुनु, खाना अड्किनु, सास फुल्नु, अपच तथा वाकवाकी महसुस हुनु पनि हियेटल हर्नियाका लक्षण हुन् ।
बच्ने तरीका
- धेरै चिल्लो, पिरो तथा मसलेदार खानेकुराको सेवन नगर्ने
- खाना खाए लगत्तै नसुत्ने । अन्यथा खाना पेट नलीबाट अन्न नलीतर्फ गएर समस्या उत्पन्न हुनसक्छ ।
- खाना खाँदा मज्जाले चपाएर खाने । र, थोरै थोरै खाने ताकी आफूले खाएको खाना सजिलै पच्न सकियोस् ।
- वजनलाई नियन्त्रण राख्नुपर्छ । किनकी अतिरिक्त तौलका कारण हियेटल हर्निया भएमा पेटमा भारीपना वा दवाब महसुस हुनसक्दछ ।
- मदिरा, चिया कफी लगायत अत्याधिक तातो कुराको सेवन नगर्ने
हर्निया भएमा निम्नलिखित कुराहरुमा ध्यान दिनुहोस् :
कुनै पनि सामान उठाउँदा आफूलाई सहज हुने तरिकाले उठाउनुहोस् । यसको लागि डाक्टरसँग सल्लाह पनि लिन सकिन्छ । आफ्नो तौल बढ्न नदिनुहोस् । तौल बढेमा यसले समस्या झन् बढाउन सक्छ । तौल धेरै छ भने त्यसलाई नियन्त्रण गर्नुहोस् । विशेषज्ञबाट आहारको सूची तयार गरी सोहीअनुसार नियमित भोजन गर्नुहोस् ।
कब्जियतले समस्यालाई अझै बढाउन सक्ने भएकाले पाचनप्रणालीलाई बिग्रिन नदिनुहोस् । यसको लागि फाइबरयुक्त आहारमा बढी जोड दिनुहोस् । साथै, तरल पदार्थको सेवन बढी गर्नुहोस् । समयमै शौचालय जाने बानी बसाल्नुहोस् । रोकेर राख्ने बानीले समस्या बढाउन सक्छ ।
अल्ट्रा साउण्डबाट हर्नियाको परीक्षण
अल्ट्रासाउण्ड गरी हर्निया भए नभएको पत्ता लगाउन सकिन्छ । यसमा ध्वनि तरंगको माध्यमले शरीरको भित्री भागको तस्वीर खिचिन्छ । यसले मानिसको मांसपेशीबीचको खाली भाग कति छ भन्ने थाहा पाउन सकिन्छ । यसले हर्नियाको बारेमा जानकारी दिन सक्छ ।
अल्ट्रासाउण्डबाट शरीरभित्र भएको कुनै पनि समस्याले तपाईंलाई पीडा त दिएको छैन भनी त्यसको कारण पत्ता लगाउन पनि सकिन्छ । कुनै अवस्थामा सिटीस्क्यिान अथवा एमआरआई गर्न पनि डाक्टरले सल्लाह दिन सक्छन् ।
