काठमाडौं, असोज २९ । विश्वकै सबैभन्दा प्रतिष्ठित र सम्मानित पुरस्कारमध्ये एक नोबेल पुरस्कार यस वर्ष पनि विभिन्न क्षेत्रमा असाधारण योगदान दिने व्यक्तिहरूलाई प्रदान गरिएको छ। यो पुरस्कार केवल व्यक्तिगत उपलब्धिको मान्यता मात्र होइन, मानव सभ्यताले गरेको प्रगति र योगदानको उत्सव हो।
यस वर्षको नोबेल शान्ति पुरस्कार भेनेजुयलाकी विपक्षी नेतृ मारिया कोरिना माचाडोलाई प्रदान गरिएको छ। उनले आफ्नै देशमा लोकतन्त्र पुनःस्थापनाका लागि लामो समयदेखि संघर्ष गर्दै आएकी छन्।
🔹 नोबेल पुरस्कारको इतिहास
नोबेल पुरस्कारको सुरुवात सन् १९०१ मा विस्फोटक पदार्थ “डाइनामाइट” का आविष्कारक अल्फ्रेड नोबेलको नाममा गरिएको हो। सन् १८९५ मा उनले आफ्नो अन्तिम वसीयतमा मानव कल्याणका लागि योगदान दिने व्यक्तिहरूलाई सम्मान गर्ने उद्देश्यले “नोबेल प्रतिष्ठान” स्थापना गर्ने घोषणा गरेका थिए।
सन् १८८८ मा उनका दाजु लुडभिग नोबेलको निधन भएपछि फ्रान्सको एक पत्रिकाले गल्तीवश “मृत्युव्यापारी अल्फ्रेड नोबेलको निधन” शीर्षकमा समाचार प्रकाशित गरेको थियो। सो समाचारले नोबेलको सोच परिवर्तन गर्यो। उनले सोचे, “मृत्युपछि विश्वले मलाई कसरी सम्झनेछ?” यही प्रश्नले उनलाई प्रेरित गर्यो र उनले मानव हितमा योगदान गर्नेहरूलाई सम्मान गर्ने व्यवस्था गरे।
🔹 पुरस्कारका क्षेत्र र प्रतिष्ठानको लगानी
नोबेल पुरस्कार प्रारम्भमा पाँच क्षेत्रमा दिइन्थ्यो —
भौतिक विज्ञान, रासायन विज्ञान, चिकित्साशास्त्र, साहित्य र शान्ति।
पछि सन् १९६८ मा स्वीडेनको केन्द्रीय बैंकले अर्थशास्त्र तर्फको पुरस्कार स्थापना गर्यो।
अल्फ्रेड नोबेलले आफ्नो सम्पत्तिबाट करिब ३१ मिलियन स्वीडिस मुद्रा नोबेल प्रतिष्ठानलाई दिएका थिए। सो रकम अहिले बढेर करिब ६६०० मिलियन स्वीडिस मुद्रा पुगेको छ। सो पूँजीको प्रतिफलबाट नै प्रत्येक वर्ष पुरस्कार वितरण, प्रशासनिक खर्च र समितिका भत्ताहरू व्यहोर्ने व्यवस्था गरिएको छ।
यस वर्ष हरेक पुरस्कारको राशी ११ मिलियन स्वीडिस मुद्रा तोकिएको छ।
🔹 छनोट प्रक्रिया
नोबेल पुरस्कारका लागि प्रत्येक वर्ष सेप्टेम्बर महिनामा विश्वविद्यालयका प्राध्यापक, संसदका सदस्य, पूर्व नोबेल विजेता र विज्ञहरूलाई मनोनयन पठाउन आह्वान गरिन्छ।
संकलित नामहरू नोबेल प्रतिष्ठानमा बुझाइएपछि सम्बन्धित छनोट समितिहरूले अध्ययन र मूल्याङ्कन गर्छन्।
विजेताको घोषणा अक्टोबरमा गरिन्छ र पुरस्कार वितरण डिसेम्बर १० तारिख मा हुन्छ।
🔹 घोषणा गर्ने निकायहरू
भौतिक र रासायन विज्ञान: स्वीडेनको शाही विज्ञान प्रतिष्ठान
चिकित्सा: स्टकहोमको क्यारोलिन्स्का स्वास्थ्य प्रतिष्ठान
साहित्य: स्वीडेनको साहित्य प्रतिष्ठान
शान्ति: नर्वेको संसदले चयन गरेको पाँच सदस्यीय “नर्बेजियन नोबेल समिति”
अर्थशास्त्र: स्वीडेनको केन्द्रीय बैंकको सहयोगमा शाही विज्ञान प्रतिष्ठान
नोबेल शान्ति पुरस्कार नर्वेबाट घोषणा गरिनुको कारण ऐतिहासिक रूपमा सन् १८१४ देखि १९०५ सम्म स्वीडेन र नर्वे एउटै राजाको अधीनमा रहेकाले हो। नर्वे त्यसबेला तटस्थ र शान्तिवादी देशको रूपमा चिनिन्थ्यो।
🔹 यस वर्षका नोबेल विजेता (सन् २०२५)
१. चिकित्साशास्त्र:
मारिया ई. ब्रन्को, फ्रेड र्याम्स्डेल (संयुक्त राज्य) र शिमोन साकागुची (जापान) —
उनीहरूले शरीरका आफ्नै कोशिकाहरूलाई नियन्त्रण गर्ने “रेगुलेटरी टि–कोशिका” को खोज गरेका छन्।
२. भौतिक विज्ञान:
जोन क्लार्क (बेलायत), मिशेल डेभोरेट (फ्रान्स) र जोन मार्टिनस (संयुक्त राज्य) —
उनीहरूले साना विद्युत् परिपथमा क्वान्टम सिद्धान्तका ऊर्जा परिवर्तनहरूको अध्ययन गरेका छन्।
३. रासायन विज्ञान:
ओमार याघी (संयुक्त राज्य), सुसुमु कितागावा (जापान) र रिचर्ड राब्सन (अष्ट्रेलिया–बेलायत) —
उनीहरूले धातु र अणुहरू मिलाएर बनाइने “धातु–साङ्गठनिक ढाँचा” विकास गरेका छन्, जसले पानी संकलन र प्रदूषण नियन्त्रणमा सहयोग पुर्याउँछ।
४. साहित्य:
हङ्गेरीका लाज्लो क्राजनहोर्काइ —
उनका उपन्यासहरू यथार्थ र सामाजिक विडम्बनाका विषयमा लेखिएका छन्, जसले मानव चेतनाको गहिरो पक्ष उजागर गर्छ।
५. शान्ति:
भेनेजुयलाकी मारिया कोरिना माचाडो —
लोकतन्त्र पुनःस्थापनाका लागि गरेको साहसिक संघर्षका कारण सम्मानित।
६. अर्थशास्त्र:
जोएल मोकिर (संयुक्त राज्य), फिलिप अघियन (फ्रान्स) र पिटर हाविट (संयुक्त राज्य) —
उनीहरूले सृजनात्मक विनाश र निरन्तर आर्थिक वृद्धिको सिद्धान्तमा आधारित नयाँ अवधारणा प्रस्तुत गरेका छन्।
🔹 नोबेल पुरस्कारको महत्व
नोबेल पुरस्कार विश्वव्यापी रूपमा प्रतिष्ठित हुनुको मुख्य कारण यसको निष्पक्ष छनोट प्रक्रिया, मानव कल्याणमुखी दृष्टिकोण र योगदानको उच्च मूल्याङ्कन हो।
भौतिक र रासायन विज्ञानले प्रविधिको विकास गर्छन्, चिकित्साशास्त्रले रोगसँग लड्ने उपाय खोज्छ, साहित्यले मानव भावनाको अभिव्यक्ति गर्छ, र शान्ति पुरस्कारले सहअस्तित्व र मेलमिलापको सन्देश दिन्छ।
पहिलो शान्ति पुरस्कार सन् १९०१ मा रेडक्रसका संस्थापक हेनरी ड्युनान्टलाई प्रदान गरिएको थियो।
आज पनि नोबेल पुरस्कार विश्वभर मानवता, ज्ञान र शान्तिको प्रतीकका रूपमा स्थापित छ।
